Hogaamiyaha dhabtaa

  Hogaanmiye wanaagsan

Hogaanmiye ama horseede waa qof Ummadiisa uhorqaadi kara dhinaca Khayrka, Guusha, hormarinta iyo same katalinta. Waxaana lahogamiyaa bani aadamka uu Ilaahay garashada siiyay, kuna abuuray doonida iyo jacaylka waxa wanaagsan oo kaliya.

Sidaa darteed xoolaha lama hogaamiyee waa lakaxeeyaa, ama gadaal baa laga cadaadiyaa siay usocdaan. Ummadkasta oo rabta inay gaarato Wanaag iyo horumarna waxaa lama huraan ah inay hesho Hogaan sax ah, oo leh tilmamihii hogaamiye-nimo, ee Ummada lagu horseedi lahaa.

Hadii kalase Ummadii way gablamaysaa ama agoomoobaysaa, waxaana ka dhumaya jidkay qaadi lahayd, waxayna dabamartaa dhinacay ku badbaadi lahayd. Waxaana dhici karta inay iyadii is cunto, iska hortimaado, isdisho, kadibna ay dhumiso jiritaankeedii, sumcadeedii iyo Qaranima-deedii inataba.

Waxaa lays weydiin karaan Ummadi manoolaan kartaa Hogaan la´aan/ Madaxweyne la´aan? Jawaabtu waa Maya! Ma dhicikarto inay jirto, noolaato, horumar samayso Ummad aan lahayn Hogaan, toosiya, Aayaheeda kataliya, magaceeda iyo sumcadeeda kor uqaada.

Hogaanku wuxuu uyahay Ummadaha sida uu maduxu uyahay Jirka intiisa kale, waxaana inoo cad in Jir aan madax lahayni uusan noolaan karin, sidaa oo kale ayayna unoolaan karin Ummad aan Hogaan wanaagsan lahayni.

Tusaale kale hadaan soo qaadano; Ummadu waxay lamid tahay dad saaran Doon, rabana inay Wabi weyn gudbaan /talaabaan, waxaana qassab ah inay haystaan Darawal ay kukalsoon yihiin, isaguna daacad uah, sifiican uyaqaana wadida doonta, garashana uleh siday dadku Wabiga iyogoo nabad ah utalaabi lahaayeen.

Caddaynta ugu weyn ee taa aan usoo qaadan karraa waa in Markuu Rasuulkeenii Suubana (scw) dhintay, Saxaabadii ayna kudegdagin inay duugaan Meydka aadka usharafta badan, iyagoon dooranin Khaliifa/ Hogaamiye Ummada majaraha uqabta. Saddex maalmood ayayna wadeen wadatashi iyo loolan hogaamiye doorasho.

Waxayna doorteen Abuubakar Alsidiiq, Rabbi haka raali noqdee, isaga ayaana qabtay Khaliif-nimadii ummada, loogana amar qaatay sidii Rasuulka (scw) loo duugi lahaa lafteeda. Waxaa kaloo taa sii caddaynaya inuu Rasuulku (scw) yiri (hadday saddex qof Safar ubaxaan ha doorteen Amiir/ Hogaamiye talada uqabta) siayna isaga hor imaanin. Maxaayeelay Ilaahay wuxuu ubuuray shaykasta Nidaam isku xirnaan, iskaalmayn, kala danbayn iyo isdhamaystir.

Waana sida uu Rabbi udhisay Cirka iyo Dhulka, Badda iyo Barriga, Buuraha iyo Dooxooyinka iwm. Intaa aan soo sheegnay iyo dhamaan Unugyada kale ee Aduunku way iswada dhamaystiraan, waxayna leeyihii system ay kukala socdaan, kuwada shaqeeyaan, midwalibana keeno kanlkale intii ka dhimanayd ama intii isaga looga baahnaa, isagoon kuwii kale dhibin, kana hor imanin.

Sidaa oo kale ayaana Ummada looga baahan-yahay inay yeelato Hogaan kala-haga, isku xira, danaheedii guud ilaaliya, qaybkasta oo Bulshada kamid ahna amra inay kasoo baxdo shaqadii ay lahayd, iyadoon kahor imaanin qaybihii kale ee bulshada.

Sidaa darteed waxaa hubaal ah in haday Ummadu weydo Hogaan fiican, oo Caqli, Cilmi, Xilkasnimo iyo daacadnimo isku darsaday inay jabayso baaba´ayso, qayrkeed kaharayso taariikhdana kabaxayso. (Libaax hogaaminaya bulsho Bakaylayaal ah ayaa ka wanaag iyo waxtar badan, bulsho libaaxyo ah oo uu bakayle hogaaminayo).

Ummadaha la isticmaarsaday ama laqabsaday waa Ummado waayay Hogaan ujeexa Jidkay kugaari lahaanyeen Guul, Horumar, Haybad iyo Awood lagaga cabsado, siuuna cadaawuhu udamcin inuu qabsado, bililiqaysto, dhalangadiyo, kadibna isagu maareeyo xaadirkooda iyo mustaqbalkooda labadaba.

Hoggaamintu waxay la cimri tahay aadamaha. Eebbe (SW), ka hor intuusan abuurin Nebi Aadam (CS), wuxuu malaa’igta ku wargeliyey in uu abuurayo ‘khaliifa’[1]. Sheekh Qurdubi, isagoo aayaddaas daliishanaya, ayuu ku doodaa in hoggaamiyaha Islaamka loo bixiyo khaliifa. In kastoo, hoggaamintu la fac tahay aadamaha, laga qoray buuggaag sare u dhaafaya 45,000[2] iyo qoraalo aan ka yarayn 155,000,000[3], sanadkii walbana lagu kharash gareeyo lacag sare u dhaafaysa $100 bilyan tababarista iyo hagidda hoggaamiyayaasha, haddana, waxa la isku waafaqsan yahay in aan weli wax weyn laga aqoon. Ragga qaarkiis, tusaale ahaan, Burns (1979) waxayba yiraahdaan ‘waa mawduuca loogu hadalhaynta badan yahay, looguna fahanka yar yahay’.

Inkastoo, adduunka oo dhammi baahi weyn u qabo fahanka hoggaaminta, haddana, Soomaalidu, baahi ka badan baahida ummadaha kale u qabaan ayay u qabtaa. Waayo, dhammaan dhibaatooyinkii soo maray Soomaaliya 500 sano ee la soo dhaafay waxay salka ku ku hayeen hoggaan xumo. Tusaale ahaan, Soo gelitaankii gumaysiga iyo qayb-qaybintii geyiga Soomaalida labadaba waxaa saldhig u ahaa hoos u dhac ku yimid tayadii hoggaamiyayaasha Soomaalida. Sidoo kale, faqriga, gaajada, jahliga, inxiraafka caqiidada, dagaallada micno-darrada ah, miyir-gaddoonka mujtamaca, xaalufinta degaammada, qashinka lagu aasayo dhulka Soomaalida, dhammaan waxaa mas’uul ka ah dad aan u qalmin hoggaamin ummadeed, dad aan samayn karin hiraal qaran, dad aan qiyam iyo sharaf midna lahayn oo marooqsaday masiirkii ummadda.

Mudnaanta ay leedahay in lahelo Hogaan sax ah, waamid aad u weyn, maxaayeelay waxaa badan dadku inay ku daydaan ama qaataan tilmaamaha hogaamiyahooda, (Dadku waxay qaataan dabeecadaha iyo Diinta uu haysto Hogaamiyahoodu).

Rasuulkenii suubanaana wuxuu yiri (2 Qaybood oo Bulshada kamid ahi haday toosaan/Wanaagsan yihiin, Bulshada oo dhan wey toostaa, labadaasina waa Culimada iyo Madaxda).

Hadaba yaa Hogaamiye noqon kara, maxayse yihiin tilmaamaha Hogaamiyuhu?

Hogaamiye waa qof lagu daydo, oo Ummada inteeda kale u ah Tusaale oo Rabbi uu siiyay Tilmaamo sare, oo kasoocaya dadka intiisa kale.

Tilmaamahaa qaar waa lagu soo dhashaa ama ladhaxlaa, qaarna waa lagu tababartaa, ama waa lays baraa. (Waxaa layiri saxaabi la oran jiray Mucawiye ibn abi Sufyaan ayaa ninbaa arkay isagoo yar oo hooyadiis wado, wuxuuna yiri, wiilkani wuxuu noqon doonaa hogaamiyaha Carabta, hooyadiina waxay tiri; haduuna Aduunyada hogaaminin waaban gablamay).

Dhab ahaana wuxuu Mucaawiye unoqday waqtigiisii hogaamiyaha Aduunyada ugu awooda iyo xooga badan, taasina waxay caddaynaysaa in tilmaamaha Caqliga, Maamulka, Deganaanta, Xilkasnimada ilmaha oo yar laga arki karo, kadibna loo baahan yahay in loosii adkeeyo, lagu sii tababaro, sida ay Mucaawiye hooyadii kutaa-maysay.

Hogaamiye waa qof kufikiri kara inuu Guulo sare xaqiijiyo isagoo adeejinaya ama shaqa-galinaya Ummada oo dhan. Isla markaana Ummadu ay siinayso kalsooni iyo jacayl daacadnimo, maadaama uu iyada ushaqaynayo, hormarinayo, danaheeda ilaalinayo, jiritaankeeda siixoojinayo.

Tilmaamaha lagarabo hogamiyaha wanaagsani way badan-yihiin, balse hadaan beegsano kuwa ugu mudnaanta badan, waxaan soo qaadan karaa kuwan soo socda:

1. Dulqaad, oo qof aan lahayn Dulqaad oo xanaaq badan, lana dagaalamaya qofkasta Hogaaiye manoqon karo.

2.  Deeqsinimo: qof ay ku adagtahay wax bixinta iyo gacan iska hormarintu ma hogaamin karo Bulsho, maxaayeelay dadka qaarbaan kuu hogaan-samaynin hadaada Afka wax ugalinin.

3. Caqli badan iyo garasho sare, siuu ukala sooci karo dhacdooyinku mudnaanta ay kala leeyihiin, waxa kadhalan kara iyo jawaabta uguhaboon ee laga bixin karo. (waxaa layiri doqonku wuxuu fiiriyaa cirbihiisa hoostooda, Caaqilkuna wuxuu fiiriyaa aragiisu meesha uu kudhamaado). Marka qofka doqonka ahi meeshii uu kalmad kujawaabi lahaa, Dagaal buu kabilaabaa, meeshii Dagaal iyo raganimo ubaahnaydna wuu kaseexdaa.

4. Karti iyo Awood waxqabad, oo qof Daciif ah/ waxmatare ahi, hogaamiye sare manoqon karo, maxaayeelay qofka daciifka ah waa laga talaabsan, ummadiina waa laqabsan isagoo taagan, maadama uusan lahayn Awood lagaga haybaysto.

5. Cilmi iyo Aqoon uu kufahmo dhacdooyinka iyo geedi socodka Aduunyada, oo qof dhoohan oo Jaahil ahi naftiisaba maho-gaamin karo maadaama ay adagtahay inuu kalagarto Khayrka iyo sharta, waxa qiimaha leh iyo waxa aan qiimaha lahayn. Labadaa Tilmaamoodna (Kartida iyo Cilmiga) Rabbi baa Qur´aanka kusheegay dhawr jeer, isagoo kuyiri carabka gabadhii Nabi Shucayb markay kahad-laysay Tilmaamaha Nabi Muuse: إن خير من استأجرت القَويُ الأمين Nabi Yuusufna markuu kacodsanayay Boqorkii Fircoon ahaa inuu kadhigo wasiirka Lacagta wuxuu yiri waxaan ahay (Qof wax ilaalin kara, lehna Aqoon sare).

6. Sabar, adkaysi iyo Dulqaad, oo qof naxdin badan oo argagaxaya markuu waxyar oo khatara arko, ama oynaya sida Ciyaalka, Hogaan sare manoqon karo, maxaayeelay Oohintii iyo argagixi Ciidanka ayuu ku daaranayaa, halkaana ummadii baa ku jabaysa.

7. Iimaan dhab ah ama mabda uu rumaysan yahay siadagna uhaysto, (Yaqiin) diyaarna uah inuu Ummadiisa kuhogaamiyo kuhormariyo. Labadaa tilmaamoodna Rabbi wuxuu ku sheegay Aayadan; وجعلناهم أئمة يهدون بأمرنا لما صبروا وكانوا بآياتنا يوقنون

8. Latashi iyo talaqaadasho, oo qofka aan dadka latashanini wuxuu noqonayaa kaligii taliye, taana waa lagujabaa, waana mid aan waqtiga xaadirka ah ka dharagsanahay xumaanteeda iyo dhibka aykeento. Waxaa kamid ahaa dhaqankii Rasuulkeenii suubana (scw) inuu ku oranjiray Saxaabadiisa markasta oo ay kahortimaado arin muhiima ahi (ashiiruu calayya ayuhanaas = dadyahaw tala isiiya/ ilataliya). Qofkii dadka latashadaa caqligooduu lawadaagaa, kala faaiidaystaa, wuxuuna ku abuuraa ixtiraam iyo qadarin, qofka dadka talada kaqaadaana isagaa iscariirya, dadkana wuu duleeyaa wuxuuna dareensiiyaa liid iyo dulinimo.

Taloyin aan usoo jeedinayo walaalaha Soomaaliyeed.

Haddii aan dooneyno inaan unoqono umadeena hogaan ay kunasato kuna hilmaamto dhibka haysta , waxaa waajib ah inaan yeelano tilmaamaha suuban ee looga baahanyahay qofka hogaanka ah, xitaa haddii aanan udhalanin waan baran karnaa nafteenana waan kutababari karnaa.

Isbadalka aan raadineyno waa inuu kayimaada ama aan kubilownaa nafteena, qofkastoo naga mid ah haddu naftiisa hogaanka uqabto wax badan waa kuguuleysan karnaa inaan badalno.

Wadankeena Somalia waxaa kajira ururo fara badan oo magacyo badan,kuwaas oo leh ujeedooyin kala duwan, balse waxaa aad uyar wax qabadkooda